Niewielki kraj Nepal, położony między Indiami a Tybetem, szczyci się bardzo solidnym systemem zaopatrzenia w wodę pitną, który sięga co najmniej V wieku. Do jego najbardziej uderzających cech należą misterne kamienne fontanny znane jako dhunge dhara lub hiti, wykonane na podobieństwo mitycznego makara — legendarnego stworzenia morskiego z mitologii hinduskiej.
Choć tym dhunge dharas może brakować majestatu starożytnych rzymskich akweduktów, pomysłowa technologia, która doprowadza wodę do tych wylewek, nie jest mniej imponująca.
Hiti z VIII wieku w Nagbahal. Źródło zdjęcia: Ritesh Man Tamrakar/Flickr
Dhunge dharas pojawiły się po raz pierwszy w okresie panowania Licchavi (ok. 400–750 r. n.e.). Niektórzy uczeni uważają, że podobny system mógł istnieć od wcześniejszych czasów, a Licchavi po prostu zorganizowali i nadali artystyczny kształt istniejącej formie.
W kulturze nepalskiej ofiarowanie wody bogom jest uważane za wysoce chwalebny akt. Stąd zarówno królowie, jak i społeczności w przeszłości były głęboko zaangażowane w budowę dhunge dharas w swoich miastach. Wierzono, że ci, którzy przyczynili się do budowy tych struktur, zostali pobłogosławieni, ponieważ dostęp do czystej wody pitnej był uważany za jeden z najważniejszych elementów ludzkiego życia.
Manga Hiti w Patan, zbudowana w 570 r. n.e., jest uważana za najstarszy czynny dhunge dhara. Z czasem krajobraz Doliny Kathmandu zaczął zdobić więcej hiti. Okres Malla (około 1201–1779 r. n.e.) był świadkiem proliferacji systemów hiti. Znani władcy, tacy jak Jitamitra Malla z Bhaktapur, Pratap Malla z Katmandu i Siddhinarshinha Malla z Patan, są znani ze swojego wkładu w zarządzanie wodą w swoich miastach. Hiti wzniesione w 1829 r. przez królową Lalit Tripura Sundari Devi i Bhimsena Thapę we wsi Sundhara (obecnie część Katmandu) jest powszechnie uważane za ostatni dodatek do tej starożytnej tradycji.
Wylewy Manga Hiti, Patan. Źródło zdjęcia: Kumud.parajuli/Wikimedia Commons
Podstawowym źródłem wody dla dhunge dhara jest sieć kanałów wodnych znanych jako rajkulos, które niosą wodę z górskich strumieni. Alternatywnie, niektóre czerpią wodę z podziemnych warstw wodonośnych. Dhunge dharas, które czerpią wodę z podziemnych źródeł, są zazwyczaj budowane nad płytkimi basenami, których głębokość zależy od poziomu wód gruntowych. Baseny te są wykonane z mieszanki kamienia i cegły, z wylewkami wystającymi ze ścian. Podczas gdy większość basenów mieści pojedynczy wylew, istnieją hitis, które mogą pochwalić się dwoma, trzema, pięcioma, dziewięcioma lub nawet większą liczbą wylewek, takie jak imponujący Muktidhara w dystrykcie Mustang, który ma oszałamiające 108 wylewek. Nad każdym wylewem znajduje się zwykle kapliczka poświęcona konkretnemu bóstwu. Wszelka nadmiarowa woda jest albo zbierana w stawie, albo kierowana na pola uprawne w celu nawadniania.
Przed końcem XVII wieku, przed wprowadzeniem wody wodociągowej, hitis stanowiły ważne źródło wody pitnej. Choć ich znaczenie od tego czasu zmalało, nadal odgrywają kluczową rolę w dostarczaniu wody, choć w mniejszym stopniu. Szacuje się, że hitis obecnie zaspokajają zapotrzebowanie około dziesięciu procent populacji w Dolinie Katmandu, gdzie koncentruje się większość tych strumieni wody.
Manga Hiti w Patan to najstarszy wciąż działający dhunge dhara. Źródło zdjęcia: S Pakhrin/Wikimedia Commons
Nawet dzisiaj dhunge dharas pozostają nieodłączną częścią codziennego życia wielu mieszkańców. Są używane do publicznych kąpieli i prania. Stanowią również miejsce ceremonii religijnych, takich jak mycie wizerunków i idoli bóstw. Niektóre hitis mają również szczególne znaczenie podczas festiwali, takich jak Bhimdhyo Hiti w Bhaktapur, Manga Hiti w Patan i Sundhara w Kathmandu. Na przykład woda z Manga Hiti jest wykorzystywana w codziennym rytuale kultu w świątyni Kryszny i jest specjalnie wykorzystywana do ceremonii puja w miesiącu Kartik. Podobnie w Bhaktapur istnieje długoletnia tradycja ofiarowywania wody z Sundhara bogini Taleju.
Uważa się również, że wiele hitis posiada właściwości lecznicze. Na przykład woda z Sundhara w Katmandu ma rzekomo łagodzić artretyzm, podczas gdy woda z Golmadhi Hiti w Bhaktapur jest uważana za skuteczną w walce z wolem. Podobnie woda z Washa Hiti w Patan jest znana ze swoich właściwości leczniczych.
Tradycyjnymi opiekunami hitis były lokalne organizacje społeczne znane jako guthis . Jednak wraz z pojawieniem się systemów wodociągowych na przełomie XX wieku wiele hitis popadło w ruinę z powodu zaniedbania. Ponadto częste trzęsienia ziemi uszkodziły kanały królewskie, co doprowadziło do wyschnięcia wielu hitis. Wtargnięcia na hitis i stawy, a także wyczerpywanie się warstw wodonośnych spowodowane rozprzestrzenianiem się prywatnych studni i wykorzystaniem przemysłowym, jeszcze bardziej pogłębiły spadek tych starożytnych źródeł wody.
Złoty wylew Nag Pokhari w Bhaktapur. Wylew ma kształt mitycznego makara (nazywanego również hitimanga). To stworzenie z pyskiem krokodyla, trąbą słonia, kłami i uszami dzika oraz ogonem pawia. Źródło zdjęcia: Gerd Eichmann/Wikimedia Commons
Niektóre z 108 mosiężnych wylewek Muktidhary. Źródło zdjęcia: Felix Dance/Wikimedia Commons
Misternie rzeźbiony dzióbek w Mangahiti, Patan Durbar Square. Ten dzióbek przedstawia cztery zwierzęta, każde zrodzone z pyska innego. Źródło zdjęcia: Shadow Ayush/Wikimedia Commons
W ostatnich dekadach nastąpił rosnący ruch na rzecz ożywienia hitis w kraju. Ten wzrost jest napędzany nie tylko chęcią zachowania dziedzictwa kulturowego Nepalu, ale także pilną potrzebą rozwiązania problemu niedoboru wody. Wraz ze wzrostem populacji zapotrzebowanie na wodę wzrosło ponad możliwości miejskich systemów wodociągowych. Podczas okresów suszy wielu mieszkańców polega na hitis, aby zaspokoić swoje codzienne potrzeby wodne.
Tylko w Dolinie Katmandu nadal funkcjonuje prawie trzysta hitis. W ostatnich latach podejmowano skoordynowane wysiłki, aby przywrócić wiele z tych hitis do stanu używalności. Ponadto niektóre hitis zostały dostosowane i zmodyfikowane, aby lepiej odpowiadać potrzebom lokalnej ludności. Jedną z powszechnych adaptacji jest podłączenie hitis do miejskiej sieci wodociągowej, zapewniając bardziej niezawodne i stałe źródło wody. Ponadto w niektórych hitis zainstalowano zbiorniki magazynowe, aby zbierać i przechowywać nadmiar wody z wylewek, która jest następnie rozprowadzana do okolicznych społeczności.
W 2022 roku dhunge dharas z doliny Katmandu zostały wpisane na listę World Monuments Watch 2022 przez World Monuments Fund (WMF), organizację zajmującą się podnoszeniem świadomości na temat miejsc o znaczeniu kulturowym na świecie i wspieraniem ludzi, którzy się nimi opiekują.
Tusha Hiti na placu Patan Durbar. Źródło zdjęcia: Rajesh Dhungana/Wikimedia Commons
Żródła:
# Riddhi Pradhan, Dhunge Dhara: Studium przypadku trzech miast Doliny Katmandu
.jpg){kind=link}
.jpg){kind=link}
.jpg){kind=link}